“Everyone deserves not just to survive, but to live”. Deze film gaat over een overlever. Hij staat voor al die slaven die naamloos en roemloos ten onder gingen.
Over de holocaust en zijn miljoenen doden en over de weinige overlevers zijn talloze films gemaakt. ‘Anne Frank’, ‘Schindler’s List’, ‘Son of Saul’… Films die het perspectief van de slachtoffers honoreren. Maar na enkele slavernij-drama’s zoals ‘Roots’ en ‘Amistad’ verviel de filmwereld lange tijd in stilzwijgen. Omdat er geen heldenverhaal te vertellen is over de letterlijk zwarte bladzijden uit de geschiedenis van de blanke overheersing? Omdat we het verleden liever verdringen dan in de ogen kijken?
Ook in Nederland is het slavernijverleden een open wond. Denk maar aan de discussie over zwarte piet. En aan Black Lives Matter. Die is decennia na de afschaffing van de apartheid en de dood van Martin Luther King nog steeds actueel. En nodig.
12 Years a Slave van de Britse regisseur en beeldend kunstenaar Steve McQueen (woonachtig in Amsterdam en getrouwd met journalist Bianca Stigter) vertelt het verhaal van de hellegang van Solomon Northup. Een vrije Afro-Amerikaan die met zijn gezin een rustig en gelukkig leven leidt in Saratoga Springs, in de Amerikaanse staat New York. Zijn vader was een vrijgelaten slaaf en zijn moeder was een vrije kleurling. Hij wordt gekidnapt en als slaaf verkocht. Hij daalt als de bijbelse figuur Jozef neer in de afgrond van onvrijheid en vernedering, ontmenselijking en mishandeling. Niet alleen zijn kleren en menselijke waardigheid worden hem ontnomen. Ook zijn naam raakt hij kwijt. Hij wordt ‘Platt’ genoemd - naar zijn fictieve ‘eigenaar’. Vaker nog wordt hij anoniem met ‘boy’ aangesproken. Zijn eigen naam zal hij aan het eind van de film weer terugkrijgen als hij zijn vrijheid herovert en bij de hereniging met zijn gezin aan zijn kleinkind wordt voorgesteld.
Het scenario is gebaseerd op het boek dat Northup schreef direct na zijn herwonnen vrijheid in 1853. Dat Northrups levensverhaal – in tegenstelling tot de ‘Negerhut van oom Tom’, dat bijna gelijktijdig verscheen - in de vergetelheid raakte, is tekenend. Niemand weet wanneer en onder welke omstandigheden hij stierf.
Een beginscène van de film laat de gevangen genomen Northup/Patt zien die wanhopig probeert een brief te schrijven. De inkt waarmee hij schrijft, is provisorisch gemaakt van bramen sap. Het heeft de kleur van het bloed dat rijkelijk vloeit. Zijn achtergrond en opleiding maken, met zijn muzikaal talent, dat hij in de gunst van zijn werkgevers valt. Maar tegelijk is het een grote handicap. Als Platt zou vertellen dat hij kan lezen en schrijven blokkeert dat niet alleen de weg naar vrijheid, maar zou het onherroepelijk zijn dood betekenen.
De film greep me naar de keel. Ik voelde me gedumpt in de kerker van ontkenning van je bestaan. Opgehokt in het donker van een scheepsruim van discriminatie van afro-Amerikanen. De verzengde hitte op het katoenveld van witte dominantie is voelbaar. Hier is geen ontsnappen aan. De machteloze woede, de vlucht in depressie en geweeklaag, in zinloos verzet kruipt onder je huid.
De film wordt gedragen door de acteurs en door indringende visuele details. De verhaallijn met flash-backs en flash-forwards wordt afgewisseld met bijna intieme beelden. Dichtbij én afschrikwekkend. De camera legt ook het ‘schuldige landschap’ (Armando) vast. Zachtaardige rupsen die de plantage kaal vreten. De zwijgende, troosteloze bomen in bossen waarin je verdwaalt. Een kalm draaiend rad op Mississippi dat een boot vol gevangen genomen slaven naar de markt vervoert. De zwijgende ogen van Solomon. Zijn ogen schreeuwen van machteloze woede en niet te verdoven pijn. Het stille landschap versterkt het zwijgen van de stom geslagen mond en de wegkijkende omstanders.
Een gruwelijke en indringende scene is die waarin Solomon aan een boom wordt opgehangen. Wanhopig spartelend zoeken zijn tenen houvast. Godvergeten. Terwijl op de achtergrond kinderen spelen. Het leven gaat door terwijl het drama van een mens, vechtend om te leven, zich afspeelt. Ongezien. Ongekend. Ongeweten. Het duurt en het duurt maar voort.
Zijn wij onwetend? “Haben wir es nicht gewusst?”
Wie slavernij zegt, zegt Auschwitz, Moria, George Floyd.
12 years a slave | Regie: Steve McQueen. Met Chiwetel Ejiofor, Michael Fassbender, Brad Pitt. 2013. 133 minuten
Kijkvragen:
• Benoem een aantal contrasten die je opvallen in de film. Denk aan personages en groepen; keuzes die mensen maken en de opvattingen die zij hebben; de techniek van de film. Hoe helpen ze bij het verhaal dat verteld wordt?
• Welke (uiteenlopende) gevoelens roept de film bij je op? Blij – bang – boos – bedroefd (of kies je eigen woorden ervoor); aan welke scene moet je bij elk gevoel het sterkst denken?
• De film laat geen zwart-wit beeld zien dat de wereld opdeelt in goeden en kwaden. Waarin ontdek je nuanceringen of word je op een ander been gezet?
Gespreksvragen:
• De regisseur vergelijkt het boek van Solomon Northup (interview The Guardian) met het dagboek van Anne Frank. Ook vertelt hij waarom hij besloot dit vrijwel onbekende boek te verfilmen: “Ik was boos op mezelf dat ik dit boek niet kende. Maar toen realiseerde ik me dat bijna niemand dit dagboek kent. Niemand. Daar moest ik iets aan gaan doen.”
• Een paar keer komt Platt terecht in groepen ‘buitenstaanders’, native Americans, blanke boeren. Beschrijf wat die scenes bij je oproepen en welke functie ze hebben in het verhaal.
• De voorouders van McQueen waren slaven, zijn vader vertrok eind jaren vijftig vanaf het Caribische eiland Grenada naar Florida, waar racisme nog welig tierde, om op plantages sinaasappels te plukken. McQueen richt zijn camera niet alleen op de ellende en onderdrukking maar op hoop en op liefde. "Zie je mij? Hier ben ik. Ik ben toch ook voortgekomen uit liefde, ondanks onderdrukking?" Waar herken je in de film deze focus?
• Welke bijbelverhalen spelen een rol in de film? Denk niet alleen aan de expliciet genoemde, ook aan meer impliciete verwijzingen of associaties die bij je opkomen. Ook thema’s als (eind)oordeel, genade en vergelding, genade en vergeving spelen een rol. Op welke manier is er een verschil door wie deze geloofsthema’s verwoord worden?
Reacties